پیرامون انسان امروزی پر از هیاهوست؛ هیاهوهای جسمانی، ذهنی و درخواست ها. تمام فناوری اعجاب آمیز ما، وقف تاخت و تاز و تجاوز به حریم رایج سکوت شده است. رسانه مجرایی است که از طریق آن داد و قال ها و جار و جنجال ها به درون ما راه یافته اند. این جار و جنجال ها از پردۀ گوش فروتر می روند، در ذهن نفوذ می کنند و آن را با غلغله ای از سرگرمی ها آکنده می کنند. غریو و غرّش موسیقی احساساتی و پرسوز و گداز، نمایشنامه های تکراری که هیچ گونه روان پالایی در پی ندارند، بلکه موجب اشتیاق به دوری عاطفی اند، هر روز و هر ساعت افزون می شوند. این امور از گوش ها، سپس از طریق ساحت های تخیل، معرفت و احساس، به هستۀ مرکزی آرزوها و خواهش های انسان منتقل می شوند. تمام اینها فقط یک هدف دارند: بازداشتن انسان از اینکه به مقام سکوت نایل شود. حال که هیاهو و خواهش ها، علت العلل رنج و بزرگ ترین سدّ میان جان آدمی و مبدأ و منشأ الهی اوست، چه باید کرد؟

مباحث و گفتمان مربوط به اخلاق به دو بخش عمده تقسیم می گردد. اخلاق نظری و اخلاق کاربردی و عملی. اخلاق نظری و مباحث پیرامون آن در علم اخلاق و فلسفه اخلاق مورد مطالعه و مداقه قرار می گیرد. تحلیل مبادی تصوری و تصدیقی اخلاق در فلسفه اخلاق و چیستی رفتار خوب و بد و علل و آثار آن در علم اخلاق بررسی می شوند. عرفان ملهم از آموزه های دینی و اسلامی نیز به دو شاخه نظری و عملی قابل تقسیم است. آموزه های عرفان نظری به تحلیل مبادی تصوری و تصدیقی آدمی با خالق بی همتا می پردازد و عرفان عملی ناظر به آموزه هایی است که پس از تحلیل مبادی تصوری و تصدیقی عرفان و تبیین مفاهیم عرفانی در رفتار و سلوک آدمی، به حوزه اخلاق و رفتار عملی معطوف می گردد. اخلاق کاربردی و عرفان عملی صرف نظر از تحلیل گفتمانی نظری متفاوت در حوزه عمل و رفتار، دارای وجوه اشتراک و قرابت قابل مداقه ای است. این نوشتار به اختصار با تشریح ابعاد اخلاق کاربردی در آموزه های اسلامی در تلاش است تا پیوند آموزه های مربوط به اخلاق عملی با آموزه های عرفانی عملی مستظهر به شریعت را تا حدودی تبیین نماید.

این جستار کتاب پدیدارشناسی و عرفان اثر آنتونی جی استاین باک (Steinbock. Anthony j) را نقد و بررسی می کند. نویسنده در این کتاب سعی کرده است تا براساس روش پدیدارشناسانه و با کمک گرفتن از مفاهیمی هم چون «بداهت»، «تأویل پدیدارشناسی»، و «قصدیت» تجارب دینی (religious experiences) و تجارب عرفانی (mystical experiences) را تبیین کند. دغدغة اصلی استاین باک بررسی تعامل و کنُش متقابل بین پدیدارشناسی و الهیات است تا بر این اساس بین طیف گسترده ای از باورهای دینی و مسائل فلسفی هم چون «بداهت» (evidence)، «فردیت» (selfhood)، و «غیریت» (otherness) پیوند و ارتباط برقرار کند. این درحالی است که تذبذب دیدگاه فکری استاین باک، نداشتن قدرت تحلیل کافی، تناقض گویی، و. . . موضع گیری وی را در این کتاب سست کرده است. علاوه براین، کتاب دارای اشکالات محتوایی و نگارشی است و این عدم انسجام نقطه ضعف جدی تلقی می شود.

1در این پژوهش ابتدا سنّت سلوک خراسانی در میان انواع سنّتها ارزیابی شده، و به ویژگیهای مهمِ آن همچون تأکید بر ریاضت، سکر، شطح و فنای در پیر اشاره شده است. آن گاه برای ترسیم این سلوک پویا در زمینه عرفان خراسانی به سه نقطه عطف مهم در مسیر تحوّلاتِ آن توجه شده است: نخست، شکل گیری اولیه توسط شخصیت­هایی چون احمد غزالی، بنیانگذار عرفان عاشقانه. در این مرحله، پیران خراسان پس از تعریف مبانی نظری و سلوکی خود، رفته­ رفته به نظام خانقاهیِ تعریف ­شده­ای تن دادند که پایه ­های اصلی سلوک در آن، ریاضت و چلّه ­نشینی­های مستمر بود. دوم، پویایی و شکوفایی توسط نجم الدین کبری، بنیانگذار سلوک شُطّار. در این مرحله، گرچه تلاش این بود که شیوه­ای میانه در سلوک اتخاذ شود، نقش پررنگ نظام ریاضتها و آداب مستحکم خانقاهی مانع بود که تغییری اساسی رقم بخورد. مرحله سوّم، بازگشت به سنّت نخست توسط شخصیتی چون شمس تبریزی در قرن هفتم است. او اتّکای سلوک خراسان را به نظام خانقاهی انحرافی جدّی دانست و آن را به وابستگی به ولایت معنوی مشایخ و آموزه فنای در پیر سوق داد. روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی و به منابع کتابخانه ­ای مستند است.

آنچه از نظریه مهم تجلی در عرفان ابن عربی بیشتر مورد تبیین و تشریح قرار گرفته است، بیان مفاهیم و قواعد و کاربردهای این نظریه در عرفان نظری وی است، و اغلب از نقش این مفهوم و قواعد و کاربردهای آن در عرفان عملی غفلت شده است.مقاله  پیش رو، عهده دار تبیین این بعد از نظریه «تجلی» در عرفان عملی ابن عربی است. اگر تجلی در عرفان نظری محیی الدین در ظهور مظاهر از مبدا و رجوع آن ها به او در دو قوس نزول و صعود نقش دارد، اما این مفهوم در عرفان عملی وی عبارت است از تابش نور الهی بر قلب سالک که باعث ترقی وی در قوس صعود می گردد و کارکردهای متفاوتی با تجلی در عرفان نظری دارد. در این مقاله، ضمن اشاره به این کارکردها به وجه تمایز تجلی از مرادفات آن مانند کشف و شهود، همچنین احکام پنج  گانه تجلی در عرفان عملی ابن عربی، و بالاخره اقسام آن از جمله تجلی ذاتی، تجلی صفاتی و تجلی افعالی نیز تلاش جهت حل معضل (پارادوکس) تجلی ذات در عرفان ابن عربی پرداخته می شود.

خراسان به دلایلی چون دوری از مرکز خلافت، همواره مرکز تصوف بوده است، چنان که شیعیان و معارضان سیاسی نیز به آن توجه داشته اند. تصوفی که امروزه از آن یاد می شود، حاصل واکنش های مکتب خراسان در برابر ابن عربی و شارحانش، چه در سلوک و چه در نظر (وحدت وجود)، است. نوع سلوک مشایخ خراسان در اندیشه های نظری ایشان تاثیرگذار بوده است. از این رهگذر، تفاوت هایی مبنایی و اساسی بین خود و مکتب ابن عربی می یافتند. پیدایش روش «وجه خاص» پس از روش «سلوک شطار» فقط با بررسی این گونه از تفاوت ها توجیه پذیر خواهد بود. دیگر وجوه افتراق، در برابر تفاوت های چشمگیر نظری و سلوکی، رنگ می بازند و در نتیجه، بر عمق مخالفت های ابتدایی عرفان خراسان با ابن عربی و شارحان افزوده می شود. برای نشان دادن تفاوت ها در حوزه سلوک، در این پژوهش ابتدا سلوک در عرفان خراسان و آنگاه سلوک در مکتب ابن عربی بررسی و مقایسه شده است. ثمره این مقایسه، رخ نمودن تفاوت هایی است که علی رغم غلبه قاطع عرفان نظری ابن عربی، تشخص و استقلال مکتب خراسان را دست کم در ساحت سلوکی ثابت می کند.

چکیده فارسی:آگوستین متالهی است دارای حالات عرفانی و عارفی است صاحب اندیشه های الهیاتی. عقل با عرفان و زهد با تصدی مناصب دینی و اجتماعی در عرفان وی جمع شده اند. در بعد عملی، محور اندیشه عرفانی وی عشق و محبت به خدا و مخلوقات اوست. از دید وی، برای رسیدن به کمال در عشق، شرط مهم فروتنی یعنی عدم رضایت به مقام فعلی و نیاز به حرکت به سمت کمال است. این امر از رهگذر تهذیب نفس، کسب فضایل دینی و دعا و نیایش قابل دستیابی است. سالک با این امور سه گانه، مراتب نفس را از مرتبه نباتی، حسی، عقلی (استدلالی)، آغاز کرده و با طی مرتبه اخلاق و طمانینه، به هدف نهایی، که مرحله تامل است، نائل می آید. آنان که این مراحل را طی کنند، در بعد ادراکی از ادراک حسی مادی و روحانی خیالی گذر کرده اند و با ادراکی عقلی، به معرفت نوری تغییرناپذیر دست یافته اند. در این مرحله، انسان خداوند را همه جا حاضر و ناظر می داند و می یابد که همه حقایق از او تغذیه می کنند. چکیده عربی:أوغسطین هو أحد علماء اللاهوت الذین عرفت عنهم حالاتٌ عرفانیةٌ، فهو عارفٌ یتبنّی أفکاراً لاهوتیةً، حیث جمع مسلکه العرفانی بین العقل والعرفان والزهد وبین تولّی المناصب الدینیة والاجتماعیة، ومن الناحیة العلمیة فقد تمحور مسلکه العرفانی حول التعلّق بالله تعالی ومحبّة مخلوقاته. ومن جملة معتقداته أنّ بلوغ درجة الکمال فی المحبّة مشروطٌ بشرطٍ أساسیٍّ هو التواضع، أی عدم الرضا بالمقام الحالی والشعور بالحاجة إلی الحرکة نحو الکمال، وهذا الأمر إنّما یتحقّق عن طریق تزکیة النفس وتحصیل الفضائل الدینیة والدعاء والتهجّد، فالسالک عبر هذه المبادئ الثلاثة یبتدئ مراتب تکامل النفس من اللاوعی والحسّ والعقل (مرتبة استدلالیة) وبعد طیّ مرتبة الأخلاق والطمأنینة سوف یبلغ المرحلة النهائیة (الهدف الأساسی) أی مرحلة التأمّل. السالک الذی یطوی هذه المراحل هو فی الحقیقة یکون قد طوی البُعد الإدراکی من الإدراک الحسّی المادّی والروحانی التخیّلی، وبالتالی سوف یمتلک معرفةً نورانیةً لا یطرأ علیها التغییر عن طریق الإدراک العقلیّ، وفی هذه المرحلة یری الله تعالی حاضراً وناظراً فی کلّ مکانٍ ویدرک أنّ جمیع الحقائق فی الوجود إنّما تنتهل ما لدیها منه.

در سده هفتم هجری تحولی بنیادی و عمیق در عرفان اسلامی پدید آمد. در اثر این تحول مبانی عرفانی دستخوش تغییر و دگرگونی شد، چندانکه سنت تازه ای در عرفان اسلامی شکل گرفت و مرزبندی جدیدی در میان طریقه ها و مشرب های عرفانی به وجود آمد. عده ای از معاصران برای تبیین این تحول و شناخت ویژ گی های دو سنت عرفانی پیش و بعد از سده هفتم هجری، عرفان اسلامی را به دو بخش عرفان عملی و عرفان نظری تقسیم کرده اند. در این مقاله ضمن نقد و تحلیل این تقسیم بندی و تبیین اینکه تقسیم بندی عرفان اسلامی به عرفان عملی و نظری اعتبار علمی ندارد و منطبق با ماهیت عرفان اسلامی نیست طرحی تازه برای نقد و تحلیل سیر تحول و تطور عرفان اسلامی و ویژگی ها و تفاوت های سنت اول و دوم عرفانی به دست داده شده است.

عرفان عملی یا سیر و سلوک اساس عرفان و زیربنای آن است؛ چه اینکه عرفان نظری بازتاب و انعکاس عرفان عملی و تعبیر و تفسیر یافته ها و برونداد سلوک و شهود خواهد بود.عرفان عملی که در آن، طی مقامات و منازل تا فتح قله های بلند کمال در جهت قرب و وصال صورت می گیرد، بر اساس آموزه های اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله و سلم دارای مبانی عقلی است که علامه طباطبایی به استخراج و تبیین آنها پرداخته و در مقاله حاضر بر اساس دیدگاه وی که در رساله الولایه انعکاس یافت، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است که عبارتند از: امکان راه یابی به ملکوت، معرفت نفس شهودی، ولایت گرایی و شریعت مداری بر اساس ظاهر و باطن آن.